«Այլիսլին և Պոլյակովը Շեքսպիր ու Դանթե չեն, որ միաժամանակ մի քանի թարգմանությամբ ներկայացնենք ընթերցողներին»

Գրող, գրականագետ, թարգմանիչ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉՅԱՆԸ հիսուն տարուց ավելի է, ինչ հավասար եռանդով հանդես է գալիս գրական երեք ժանրերում՝ գեղարվեստական արձակ, գրաքննադատություն-հրապարակախոսություն և թարգմանություն: Սակայն այսօր, անվանի մտավորականի ծննդյան 75-ամյակի նախօրեին, մեր զրույցի թեման թարգմանական գրականությունն է:

-Պարոն Թոփչյան, ի՞նչ գրականություն էր մատուցվում խորհրդային շրջանի ընթերցողին և ի՞նչ՝ արդեն անկախության տարիներին։ Ի՞նչ փուլ թևակոխեց թարգմանական արվեստը:
-Թարգմանությունը գրական միակ սեռն է, որն իսկապես բուռն ծաղկում ապրեց անկախությունից հետո: Վերջին քսան տարում թարգմանվել են մի քանի հարյուր գրքեր, հեղինակներ, որոնց լոկ անունները գիտեինք (շատ դեպքերում էլ չգիտեինք) և երազել անգամ չէինք կարող, թե մի օր նրանց հայերեն կկարդանք: Սակայն ուրախացնողը միայն քանակը չէ, որն ինքնին շատ կարևոր ցուցանիշ է, այլև այն, որ այսօր ընդլայնվել է գրական աշխարհագրությունը: Եթե ժամանակին թարգմանում էին լավագույն դեպքում հինգ-վեց լեզվից, ապա դրանց թիվը կրկնապատկվել է և եռապատկվելու միտում ունի: Մի երեսուն տարի առաջ կարո՞ղ էինք արդյոք պատկերացնել, որ հայերեն կկարդանք նորվեգերենից, շվեդերենից կամ պորտուգալերենից թարգմանված գրականություն: Եվ այս հաջողությունների կողքին առնվազն զարմանք է պատճառում այն փաստը, որ ոմանք շարունակում են եվրոպական կամ ամերիկյան գրողներին թարգմանել… երկրորդ լեզվից: Դեռ կարելի է ընդունելի համարել, երբ թարգմանվող հեղինակը ճապոնացի է կամ, ասենք, իսլանդացի, այդ լեզուներից, կարծեմ, թարգմանիչներ չունենք: Բայց աններելի է, երբ երկրորդ լեզվից թարգմանվում են Եվրոպայի հիմնական լեզուներով գրող հեղինակները: Օրինակ, վերջերս աչքովս ընկան Պաբլո Ներուդայի բանաստեղծությունները՝ «թարգմանված» անգլերենից: Նախկինում երկրորդ լեզուն ռուսերենն էր, հիմա էլ անգլերենը դարձավ: Որքա՞ն է սա պատիվ բերում թարգմանական հազար յոթ հարյուր տարվա ավանդույթներ ունեցող մշակույթին: Ոմանք էլ ամենայն լրջությամբ հայտարարում են, թե երկրորդ լեզվից կատարված այդ «թարգմանությունները» գրական դպրոց են ստեղծել մեզանում: Լեզվամշակութային այս ինքնաստրկացումը մինչև ե՞րբ պիտի հալածի մեզ: Կուզեի հիշեցնել, որ Պողոս Մակինցյանը, Վահան Տերյանի հռչակավոր «Պաոլոն», բանուգործը դրեց մի կողմ և հատուկ իսպաներեն սովորեց, որ բնագրից թարգմանի «Դոն Կիխոտը», ափսո՜ս, որ միայն առաջին հատորը հասցրեց թարգմանել:
-Ի՞նչ կասեք թարգմանության որակի, թարգմանության լեզվի մասին:
-Կան հրաշալի, կան լավ ու հիմնականում հաջողված թարգմանություններ, կան և ձախողվածներ: Դա բնական է, կարևորը հաջողություններն են, որ իսկապես շատ են ու ոգևորիչ: Առիթից օգտվելով, կուզեի իմ հիացմունքը հայտնել Հակոբ Մովսեսի, Գրիգոր Ջանիկյանի, Սամվել Մկրտչյանի, Աշոտ Ալեքսանյանի, Հենրիկ Բախչինյանի, Զավեն Բոյաջյանի, Նվարդ Վարդանյանի, Աննա Հակոբյանի, Ֆելիքս Բախչինյանի, Արամ Արսենյանի, Սերգեյ Մկրտչյանի հրաշալի թարգմանությունների առիթով:
-Հասկանալի նկատառումներով Դուք, կարծես, մոռացաք Ձեր եղբորորդուն՝ Արամ Թոփչյանին, մինչդեռ, կարծում եմ, «Համլետի» իր նոր թարգմանությամբ և ծանրակշիռ մենագրությամբ նա լիովին արժանի է վարպետների կողքին լինելու:
-Համաձայն եմ, և ոչ միայն «Համլետի», այլև հին հունարենից հայերեն, ինչպես և հայերենից անգլերեն կատարված բազմաթիվ թարգմանություններով: Հիշում եմ, թե ինչպես մութ ու ցուրտ տարիներին, մոմի լույսի տակ թարգմանում էր Սոֆոկլես և Էսքիլես: Եթե չեմ սխալվում, հին հունական բոլոր ողբերգություններն Արամը թարգմանեց հայերեն: Ավելացնեմ նաև, որ շուտով լույս կտեսնի 18-րդ դարի անգլիացի նշանավոր նկարիչ ՈՒիլյամ Հոգարտի «Գեղեցկության վերլուծությունը» գեղագիտական մեծածավալ ուսումնասիրությունը, Արամի դուստր Գոհար Թոփչյանի թարգմանությամբ, գրքին ծավալուն առաջաբան է գրել և մանրամասնորեն ծանոթագրել Գոհարի պապիկը՝ Ստեփան Թոփչյանը:
-Ասացիք, որ կան նաև անհաջող թարգմանություններ, ի՞նչը նկատի ունեք. թարգմանության լեզո՞ւն, գործի ընտրությո՞ւնը, թե՞ մեկ ուրիշ բան:
-Նախ և առաջ՝ լեզուն: Ժամանակակից արևմտյան գրականություն են թարգմանում «էս» ու «էն»-ով, «ա»ագրությամբ, բարբառների, փողոցի լեզվի կատարելապես անընդունելի կիրառումով: Ինչ վերաբերում է հաջողված թարգմանություններին, ապա պետք է ասել, որ գերազանցապես մնում են թարգմանվող հեղինակի լեզվական տարածքներում: Թարգմանում են գրագետ, անսխալ, բայց հայերենի լեզվական մի նոր վիճակ, կարծես, չի նկատվում, այնպես, ինչպես Օսկար ՈՒայլդի «Սալոմեում»՝ Վահան Տերյանի թարգմանությամբ կամ Հովհաննես Մասեհյանի շեքսպիրյան թարգմանություններում: Ի դեպ, վերջինս հայերեն լեզու տվեց արևելահայ բեմին: Այլ խոսքով, ես կուզեի, որ մեր թարգմանությունները նաև լեզվաստեղծում դառնան մեզ ծանոթ, մեր իմացած լեզվի մեջ, և եթե մեր արդի թարգմանությունը դեռ չի հասել այդ մակարդակին, ապա, որոշ առումով մեղավորը մեր գրականությունն է: Թարգմանական այս հսկա արտադրանքի արտացոլումը ես չեմ նկատում մեր գրական պրոցեսում, ասես իրարից հեռու գործեն: Մինչդեռ մեր մշակույթի պատմության մեջ թարգմանությունը ոչ միայն լեզվաստեղծում, այլև մշակութաստեղծում է եղել: 4-րդ, 5-րդ դարերից եկող մեր գրականությունը, մեր քրիստոնեական մշակութային գիտակցությունը, ի վերջո, ծնվել են թարգմանությունից, այն էլ ինչպիսի՜ թարգմանությունից՝ «Աստվածաշնչից»:
-Մեր մշակույթի համար արդյոք նույն նշանակությունը չունեցա՞ն Մխիթարյան միաբանության թարգմանությունները Վենետիկում և Վիեննայում (18-19-րդ դդ):
-Ճիշտ նկատեցիք: Չնայած նրանց թարգմանությունները, այսպես ասած, «գրադարանային արժեքներ» էին, քանի որ հիմնականում գրաբար էին կամ գրաբարաբույր աշխարհաբար, ուստի մատչելի չէին ընթերցողների լայն զանգվածներին, և չնայած դրան, ամուր հիմք դարձան արևմտահայ լեզվի, գրականության, փիլիսոփայության և անգամ պոլսահայ թատրոնի ձևավորման համար: Նրանք պահանջ դրեցին արևմտահայ մշակույթի առջև՝ ձգտել դեպի համաշխարհային բարձրագույն արժեքները:
-Կա կարծիք, որ հայ գրականության հանրահռչակման թիվ մեկ խնդիրներից է թարգմանությունը: Այնուամենայնիվ, հեղինակներ կան, որ թարգմանվում են, ներկայացվում դրսում, բայց դրանից մերոնք ավելի հանրաճանաչ չեն դառնում: ՈՒրեմն, ո՞րն է բուն խնդիրը:
-Գիրքն ապրանք է. թարգմանվելն ու տպվելը դեռ քիչ են, պետք է «ապրանքն» ինչպես հարկն է հասցվի «սպառողին» և գովազդ կազմակերպվի: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ հրատարակչություն է ստանձնել թարգմանությունը: Արևմտյան զարգացած երկրներում, օրինակ, Ֆրանսիայում, ընդամենը մի քանի հրատարակչություն ունի սեփական գրախանութներ կամ տարածման ցանց: Դա նշանակում է՝ նրանց մոտ տպվելու դեպքում որոշակի հաջողությունն ապահովված է: Սրանից զատ, գրահրատարակչությունն այսօր Եվրոպայում քաղաքականացված է, և այդտեղ մուտք գործելու համար տաղանդն առանձնապես որոշիչ չէ, շատ ու շատ այլ հանգամանքներ են դեր խաղում: Ինչ վերաբերում է վերջին տարիներին Արևմուտքում լույս տեսած հայ գրողների հատուկենտ գործերին, ապա դրանք պատահականության արդյունք են և եղանակ ստեղծել չեն կարող:
-Բոլոր դեպքերում, հայ գրո՞ղը պետք է ճանաչելի դարձնի իր երկրի գրականությունը, թե՞ պետք է ունենանք ներկայանալի գրականություն, որ մեր այս կամ այն գրողը հետաքրքրություն առաջացնի միջազգային ասպարեզում:
-Ներկայանալի գրականություն ունենալու համար պետք է վերջապես հասկանանք, որ գրականությունը «ներքին սպառման ապրանք» չէ: Ճիշտ է, այն պիտի գրվի հայերեն, բայց, լինելով հայկական, պիտի հասցեագրված լինի աշխարհին: Եվ հետո ներկայանալի գրականություն ունենալը քիչ է: Եվրոպական հարուստ երկրներն այսօր փող են ծախսում, որպեսզի իրենց ազգային գրականությունը թարգմանվի աշխարհի լեզուներով, հրավիրում են թարգմանիչների, շաբաթներով պահում նրանց իդեալական պայմաններում: Իհարկե, չենք կարող այդպիսի շռայլություն թույլ տալ մեզ, բայց մենք ունենք ուրիշ կապիտալ, որը կատարյալ անուշադրության է մատնված. սփյո՛ւռքը: Եվրոպայի գրեթե բոլոր երկրներում ունենք հոծ մտավորականություն: Նրանք շատ բան կարող են անել մեր գրականությունը թարգմանելու և բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծելու համար: Նրանք կապեր ունեն, նրանցից շատերը մուտք ունեն քիչ թե շատ կարևոր հրատարակչություններ: Գործը լավ կազմակերպելու դեպքում կարող ենք զգալի հաջողությունների հասնել և նրանց մեջ եղած որոշ չարամիտներին կհասկացնենք, որ եթե չեք ցանկանում օգնել, ապա մի խանգարեք:
-Խորհրդային տարիներին հայ հեղինակներից շատերը պարբերաբար թարգմանվում էին եվրոպական երկրների և միութենական հանրապետությունների լեզուներով, այդ ավանդույթն ինչո՞ւ չի շարունակվում:
-Այդ հրաշալի ավանդույթն անհետացավ ԽՍՀՄ-ի փլուզման հետ: 50-60-ականներին պետհամալսարանում բազմաթիվ ուսանողներ կային միութենական հանրապետություններից, որոնք ուսումն ավարտելուց հետո վերադարձան իրենց տները, և նրանցից շատերը թարգմանական աշխույժ գործունեություն ծավալեցին: Բացի այդ, Մոսկվան հետևողականորեն կազմակերպում էր հանրապետությունների նշանավոր գրողների թարգմանությունն արտասահմանում: Օրինակ, Վախթանգ Անանյանի գործերը դրսում լույս տեսան մոտ քսան լեզվով: Եվ ուշադրություն դարձրեք. Վ. Անանյանը նրանցից չէր, ովքեր լորձնաշուրթն փառաբանում էին իշխանությանը, նրանը մանկական գրականություն էր և որսորդական պատմվածքները: Ոմանք այսօր հիստերիկ աղաղակներ են բարձրացնում, իբր, խորհրդային իշխանությունը խեղդում էր ազգային մշակույթները, շա՜տ կուզեի, որ Մոսկվան շարունակեր մեզ այդպես «խեղդել»՝ մեր գրքերն իր հաշվին թարգմանելով և աշխարհով մեկ սփռելով:
-Ձեր գործերը թարգմանվել են ու, կարծում եմ, թարգմանվում են: Ի՞նչ ճանապարհ են անցել դրանք թարգմանվելուց և օտար ընթերցողին ներկայացվելուց հետո:
-Իմ գործերը թարգմանվել ու լույս են տեսել բացառապես իմ ջանքերի շնորհիվ: Ոչ ոք ինձ չի օգնել, ավելին, խանգարել են, և խանգարողները հայեր էին: Անուններ չեմ ուզում տալ, մեծ պատիվ կլինի նրանց համար: Տիտանական ջանքեր են գործադրում իրար խանգարելու, մեկը մյուսի գործը փչացնելու վրա: Եվ ոչ միայն գրականության, մշակույթի ասպարեզում: Եթե այդ սև եռանդը ծախսեին բարի նպատակներով, մենք հիմա առասպելական հաջողությունների հասած կլինեինք բոլոր ասպարեզներում:
-Թարգմանության ոլորտի մերօրյա խնդիրներից ո՞րը կառանձնացնեիք: Մասնավորապես, ինչպե՞ս եք վերաբերվում միջազգային բառերի թարգմանության խնդրին, որոնք ոչ միշտ են տեղին ու հաճախ տարաձայնությունների առիթ են տալիս:
-Երբեմն այն տպավորությունն եմ ստանում, որ մեր թարգմանիչներն ու հրատարակիչներն ապրում են իրարից հազարավոր մղոններ հեռու, հաղորդակցական բոլոր միջոցներից զուրկ, և ամեն մեկն աշխատում է՝ առանց իմանալու, թե ինչով է զբաղված մյուսը: Եթե չեմ սխալվում, երեք թե չորս հրատարակչություն և խմբագրություն միաժամանակ թարգմանեցին և տպագրեցին Աքրամ Այլիսլիի աղմկահարույց վեպը: Իսկ դրանից առաջ, միաժամանակ երկու տարբեր հրատարակչություններ լույս ընծայեցին ռուս արձակագիր Պոլյակովի վեպը՝ երկու տարբեր թարգմանությամբ: Ափսոս չէի՞ն ստեղծագործական այդ եռանդը, թուղթը, ժամանակը, միջոցները: Մի՞թե դժվար է համակարգել նրանց աշխատանքները և խուսափել մսխումից: Եթե նույնիսկ 100-միլիոնանոց գրքի շուկա ունենայինք, նման շռայլությունը դարձյալ անթույլատրելի կլիներ, քանի որ Այլիսլին և Պոլյակովը Շեքսպիր ու Դանթե չեն, որ միաժամանակ մի քանի թարգմանությամբ ներկայացնենք ընթերցողներին: Նման դեպք Հայաստանում եղավ ընդամենը մեկ անգամ, երբ հիսնական թվականներին Հոմերոսը լույս տեսավ գրեթե միաժամանակ՝ Համազասպ Համբարձումյանի և Սիմոն Կրկյաշարյանի թարգմանությամբ, երկուսն էլ հին հունարենից: Երկուսն էլ բարձրակարգ թարգմանություն: Բայց դա Հոմերո՛ս էր:
Այսօր կարևոր խնդիրներից մեկը եզրաբանությունների (տերմինների) հայացումն է: «Թարգմանություն» բառն այս դեպքում զգուշանում եմ գործածել, քանի որ միշտ չէ, որ թարգմանությունը կարողանում է պատմական-մշակութաբանական իմաստ ստացած տերմինը թարգմանել հայերեն: Շատ դեպքերում դրանք դառնում են արհեստական, անհասկանալի, բուն երևույթից հեռացնող, երբեմն էլ շփոթություն մտցնող բառեր: Հարց է ծագում` պե՞տք է արդյոք բոլոր եզրաբանությունները հայացնել, մանավանդ փիլիսոփայական գրականություն թարգմանելիս:
Մյուս խնդիրը տառադարձումն է (transcription): Սա դարձել է կատարյալ աղետ մեր գլխին, անգրագիտության հաղթարշավ՝ մանավանդ հայկական մամուլի էջերում: Բոլոր օտար անուններն ու տեղանունները թարգմանվում են միայն անգլերենի արտասանական օրենքներով, ինչի հետևանքով սկսվել է հայերենի համատարած «ՔԹՓ»-ացում: Մեր լեզուն, մաշտոցյան ժամանակներից սկսած, մշակել է անսխալ մի սկզբունք. օտար անունները գրել այնպես, ինչպես արտասանվում է բնագրում: Սակայն այսօր այդ սկզբունքը խախտվում է ամենուր: Օրինակ, գրվում է Թրուայա, Քամյու, երբ ճիշտ ձևը Տրուայան է և Կամյուն, քանի որ ֆրանսիացիք այդպես են արտասանում: Կամ կարո՞ղ են արդյոք բացատրել, թե ֆրանսիացի աշխարհահռչակ դերասանուհու անունն ինչո՞ւ է հայկական ամբողջ մամուլն «արտասանում» անգլերեն՝ Բրիջիդ Բարդո, երբ ճիշտ ձևը Բրիժիտն է, ինչպես ֆրանսիացիք են արտասանում: Եվ հետո, ոչ թե «Քոմեդի ֆրանսեզ», այլ «Կոմեդի», ոչ թե «Քարֆուր», այլ «Կառֆուր»… Կամ, եթե իսպանացին ասում է Աստուրիա, ինչո՞ւ են գրում Ասթուրիա, իտալացին ասում է Ռոմանո Պրոդի, ինչո՞ւ են գրում Փրոդի, և, վերջապես, եթե մենք իսկապես բանական մարդ ենք, ապա պետք է գրել հոմո սապիենս, և ոչ թե սափիենս։ Չպետք է մոռանալ, որ ճշգրիտ տառադարձումը ոչ միայն օտար մշակույթի առավել հարազատ տեղափոխությունն է դեպի հայկականը, այլև լեզվի պաշտպանական համակարգի կարևոր բաղադրիչներից մեկը:
-Անդրադառնանք Ձեր թարգմանական գործունեությանը. ինչպե՞ս եք ընտրում հեղինակներին, ի՞նչ դժվարություններ եք ունենում թարգմանելիս, և ի՞նչ արձագանք է գտնում Ձեր գործունեությունը հայրենիքում ու դրսում:
-Լինում են անսպասելի, նույնիսկ պատահական ընտրություններ, գործեր էլ կան, որ վաղուց երազում էի թարգմանել, ինչպես, օրինակ, Դենի դը Ռուժմոնի «Սերը և Արևմուտքը»: Բոլոր դեպքերում, լինի պատահական, թե ոչ, աշխատում եմ թարգմանել այնպիսի գործեր, որոնք նորություն կլինեն մեզ համար, կհարստացնեն մեր մշակույթը, ընթերցողների ներաշխարհը, և պիտի ասեմ, որ իմ թարգմանությունները հիմնականում լավ են ընդունվել այստեղ. դրա վկայությունը թարգմանական «Կանթեղ» մրցանակն է, որն ինձ շնորհվեց 2004-ին, մեր մամուլում լույս տեսած բազմաթիվ բարձր գնահատություններն են, իսկ դրսում, ինչպես գիտեք, 2010 թ. ֆրանսիական կառավարությունն իմ աշխատանքը գնահատեց «Արվեստի և գրականության սպա» շքանշանով:
-Դուք թարգմանել եք ֆրանսագիր հեղինակների ավելի քան 70 գիրք: Ցանկություն չունե՞ք այդ թիվը հասցնելու 100-ի:
-Իհարկե ունեմ, բայց ցանկություն ունենալը քիչ է։ Եթե այդ հարցը տայիք քսանհինգ տարի առաջ, կասեի՝ ոչ միայն կհասնեմ, այլև կանցնեմ հարյուրից։ Բայց նկատի ունեցեք, որ ես նաև ստեղծագործական ուրիշ ծրագրեր ունեմ՝ ժամանակ ու եռանդ խլող: ՈՒստի քանակը չդարձնենք նպատակ:
-Անցյալ դարի 70-80-ականներին Մոսկվայի գրական հանդեսներում գրաքննադատական ծանրակշիռ հոդվածներ էիք տպագրում արդի հայ գրականության մասին, նույնիսկ ռուսերեն հոդվածների ժողովածու տպագրեցիք, բայց ինչո՞ւ Ձեր «Բանկ օտոման» վեպի ռուսերեն թարգմանությունը վստահեցիք Անահիտ Թոփչյանին: Նա Ձեզնից ավելի լա՞վ է տիրապետում ռուսերենին և ինչո՞վ է առանձնանում նրա ձեռագիրը:
-Այո, նա ինձնից ավելի լավ է տիրապետում ռուսերենին և մանավանդ երկխոսություններ թարգմանելու վարպետ է: Ապացույցը, որ նրա թարգմանությունը Մոսկվայում լույս տեսավ առանց որևէ խմբագրական միջամտության: Դրանից զատ, մի բան է ռուսերեն հոդվածներ գրելը, կատարելապես ուրիշ՝ թարգմանելը, մանավանդ՝ սեփական տեքստը: Բարեբախտաբար, այդ դժվարին առաքելությունն ստանձնեց Անահիտը: Այժմ նա թարգմանում է իմ մյուս՝ «Եվ անգամ մահից հետո» 600-էջանոց վեպը, որը թարգմանական առումով անհամեմատ ավելի ծանր է նախորդից: Հուսանք, որ մինչև տարեվերջ կհասցնի ավարտին և կկարողանանք Ցեղասպանության 100-ամյակի նախօրեին լույս ընծայել:
-Լրանում է Ձեր 75-ամյակը: Տարիների հեռվից վերարժևորելով անցած ճանապարհը, ի՞նչ կասեք Ձեր ընթերցողին ու ինքներդ Ձեզ:
-Ես ավելի շատ կուզեի ընթերցողի կարծիքը լսել իմ արած գործի մասին: Իհարկե, արդեն բազմաթիվ առիթներ եմ ունեցել կարծիքներ լսելու և կարդալու, բայց նոր սերունդ է գալիս, նոր ճաշակ է ձևավորվում, և բնական է այս ցանկությունը՝ իմանալ, թե մեզնից հետո եկողներն ինչպես են գնահատելու մեզ:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ